ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ – οι ρωμανιώτες εβραίοι
Οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο από τα ελληνιστικά χρόνια (3ος αιώνας π.Χ.) ονομάστηκαν επί Βυζαντίου «Ρωμανιώτες» και αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή μέχρι τον 15ο αιώνα. Από την πρώτη στιγμή υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα, εμπνεύστηκαν από τον τοπικό λαϊκό πολιτισμό και τις παραδόσεις και, συνδυάζοντάς τα γόνιμα με τα δικά τους ήθη και έθιμα, δημιούργησαν τη μοναδική ελληνο-εβραϊκή παράδοση. Διατήρησαν τη θρησκευτική τους ταυτότητα, όπως φαίνεται από τις συναγωγές που οικοδόμησαν και την επιβίωση της εβραϊκής ως λατρευτικής γλώσσας. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι ακολουθούσαν ένα ξεχωριστό λατρευτικό τυπικό, το οποίο περιλαμβάνεται με παραλλαγές στο Μαχζόρ Ρομάνια, το βασικό ρωμανιώτικο προσευχολόγιο, στο Μαχζόρ Καστοριά, στο Μαχζόρ Κάντια και στο Μαχζόρ Κέρκυρα. Οι σχέσεις τους με τους ντόπιους ήταν γενικώς αρμονικές και δεν μαρτυρήθηκαν πράξεις αντιεβραϊσμού, παρά μόνο ως μεμονωμένες εξάρσεις θρησκευτικού συναισθήματος.
Με την άφιξη των Σεφαραδιτών στα τέλη του 15ου αιώνα η κατάσταση διαφοροποιήθηκε. Οι περισσότερες ρωμανιώτικες εβραϊκές κοινότητες, με εξαίρεση κυρίως της Ηπείρου, της Πελοποννήσου και της Κρήτης, αποδυναμωμένες αριθμητικά λόγω μετακινήσεων πληθυσμών, απορροφήθηκαν πολιτιστικά από τους Σεφαραδίτες, των οποίων η παράδοση υπερίσχυσε. Οι βασικές διαφορές από τους Ρωμανιώτες εντοπίζονται στη γλώσσα, στο ένδυμα, στις διατροφικές συνήθειες, καθώς και στο λατρευτικό τυπικό. Πάντως, ο ρωμανιώτικος εβραϊσμός πλειοψηφούσε σταθερά μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε πόλεις, όπως η Άρτα, η Πρέβεζα, η Πάτρα, τα Τρίκαλα, ο Βόλος, η Χαλκίδα, τα Χανιά.
Το αδιαμφισβήτητο κέντρο του ρωμανιώτικου εβραϊσμού υπήρξαν τα Ιωάννινα. Επικρατεί η άποψη ότι υπήρχε μια επιγραφή πριν από το 1800, στην οποία θα γίνονταν νύξεις για την ύπαρξη συναγωγής ήδη από τον 9ο αιώνα, σχεδόν ταυτόχρονα με τη δημιουργία ομώνυμης πόλης στη θέση των σημερινών Ιωαννίνων. Ενώ στη γύρω παραθαλάσσια περιοχή, στη Νικόπολη, στο Άκτιο, στην Άρτα, Εβραίοι κατοικούν ήδη από την ύστερη αρχαιότητα, σαφή ιστορική αναφορά για την εβραϊκού πληθυσμού στην πόλη των Ιωαννίνων έχουμε μόλις κατά τον 14ο αιώνα, επί Ανδρονίκου Β΄ του Παλαιολόγου. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ορίζει μία περίοδο δύσκολη για τον εβραϊκό πληθυσμό των Ιωαννίνων, λόγω τόσο των επιδρομών ξένων λαών όσο και των εσωτερικών αυτοκρατορικών και διοικητικών ανακατατάξεων, οι οποίες συχνά σήμαιναν αλλαγή στάσης απέναντι στους Εβραίους.
Επί Οθωμανικής κυριαρχίας, οι Εβραίοι αντιμετωπίστηκαν με μετριοπάθεια: τους επιτρεπόταν η ελεύθερη άσκηση της λατρείας τους, τους δόθηκαν ιδιαίτερα εμπορικά και επαγγελματικά προνόμια, είχαν αυτόνομη ενδοκοινοτική οργάνωση. Κατά τον 16ο αιώνα εγκαταστάθηκαν στα Γιάννενα και Σεφαραδίτες Εβραίοι, οι οποίοι όμως απορροφήθηκαν από το ντόπιο ρωμανιώτικο στοιχείο. Παράλληλα έφτασαν και ομόθρησκοί τους από την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Ο εβραϊκός πληθυσμός κατοικούσε σε ιδιαίτερη συνοικία εντός των τειχών, όχι «γκετοποιημένος» αλλά συγκεντρωμένος, όπως όλες οι διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες των οθωμανικών αστικών κέντρων. Μετά το 1611 η συνοικία μέσα στο Κάστρο, στην περιοχή που βρίσκεται ακόμη και σήμερα η Παλιά Συναγωγή, μεγάλωσε σημαντικά.